اقتصاد از زاويه ديد اسلام

ثروت ، کار، تولید و صنایع چه نسبتی با اسلام دارند؟ جایگاه اقتصاد در اسلام چیست؟
و مزیت اقتصاد اسلامی بر سایر مکاتب اقتصادی چیست؟
برای شروع به موضوع اقتصاد اسلامی بهتر است در ابتدا تعریفی از "علم اقتصاد داشته باشیم.
علم اقتصاد در اصطلاح توده همان علم معاش است، علمی که به ما می آموزد چگونه از منابع طبیعی ، با کار کمتر ، تولید بیشتر داشت، تولیدی که نیاز مارا بر طرف سازد.

گاهی این علم به شکل پیچیده تری هم تعریف می شود مخصوصا از طرف کسانی که اقتصاد را زیر بنای دیگر مسائل مربوط به اجتماع می دانند. مثلا می گویند که اقتصاد عبارت است از :
پیوند دو نیروی متضاد خواسته های نا محدود بشر در برابر منابع طبیعی محدود ، و تولید محدودتر.
در ادامه برای پی بردن به اهمیت اقتصاد در اسلام به بررسی جایگاه "ثروت" ،"کار"، و هم چنین اهمیت صنایع در اسلام می پردازیم.
1)ارزش ثروت در اسلام:
الف)مال قوام زندگی :
در ترجمه علوم یونانی به زبان عربی تصوف نامطلوب یونان ، در افکار برخی از مسلمانان رخنه کرده ، و در اندیشه گروهی مال و ثروت و کلیه پیوندهای مادی مانعی بر سر راه سعادت اندیشیده شده ، تا آنجایی که گروهی به نقل غزالی در احیا علوم برای وارستگی ، اموال خود را به دریا ریختند در حالی که آنچه مذموم است دلبستگی به آن است، نه اصل تحصیل و نه اصل وجود آن.
از برخی احادیث استفاده می شود که چنین اندیشه نامطلوبی در میان یاران پیامبر(ص) گاه و بیگاه جوانه می زد زیرا نقل می کنند: روزی پیامبر (ص) با یاران خود نشسته بود، چشم او به جوان نیرومندی افتاد که صبحگاهان به کار و کوشش مشغول شده بود ، یاران پیامبر (ص) از کار او نکوهش کردند و گفتند : وای بر این جوان ، چقدر خوب بود که جوانی و نیروی خود را در راه خدا مصرف می کرد ، پیامبر (ص) فرمود: چنین نگویید اگر این جوان می کوشد زندگی خود را تامین کند ، تا خویش را از مردم بی نیاز سازد این کار نیز در راه خدا است و یا اگر می کوشد پدر و مادر ناتوان و یا کودکان بی پناه را از سوال مردم بی نیاز سازد ، همین کار نیز کار در راه خدا است.
انسان گرسنه در نظر پیامبر (ص) فاقد آرامش و سکون است آنگاه آرام می شود که از زندگی کافی برخوردار باشد پیامبر گرامی فرمود :
آدمیزاد آنگاه که مایه زندگی را به دست آورد آرامش پیدا می کند .[1]
بی جهت نیست که امام رضا ( ع)می فرماید :وقتی انسان خوراک یک سال خود را ذخیره کرد سبکبار می شود ، آنگاه اضافه می کند که امام باقر (ع) و امام صادق (ع) تا آ ذوقه یک سال را تامین نمی کردند چیزی نمی خریدند . آری اقتصاد سالم در مزاج یک جامعه مانند خون سالم در کالبد یک انسان است همان طور که باید خون در عروق انسان پیوسته در حال جریان باشد ، هم چنین است مال، و لذا قرآن به پیامبر (ص) دستور می دهد وقتی اموال دشمنان از غیر طریق جنگ در اختیار پیامبر (ص) قرار گیرد (در اصطلاح قرآن به آن «فیء» می گویند ) آنها را میان مهاجر و انصار تقسیم کند آنگاه آن را چنین مدلل می سازد :
«کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الأغْنِیَاءِ...»[2]
تا ثروت تنها در دست ثروتمندان دور نزند.

در جمع بندی این موضوع می توان به آیه زیر اشاره کرد که
«وَلا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ قِیَامًا...»[3]

به افراد سفیه اموال خود را که خدا آن را برای شما مایه برقراری زندگی قرار داده است ندهید.
در این ایه از مال به عنوان قوام زندگی یاد شده است که این خود نشان دهنده این موضوع است که اسلام اهمیت ویژه ای برای مال قائل است.

ب) مال یک ودیعه الهی است
برخی از آیات قرآن ، مال را یک ودیعه الهی معرفی می کند که از جانب خدا در اختیار بشر قرار گرفته است. و در این مورد به دو آیه یاد شده در زیر توجه فرمایید:
«وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ...»[4]
از آنچه خداوند شما را نماینده خویش در آن ساخته انفاق کنید.
«وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ...»[5]
از مالی که خداوند به شما بخشیده است در اختیار بردگان بگذارید.

در آیه نخست مال و ودیعه خدا و بشر نماینده او در روی زمین ، و در آیه دوم خدا مالک مال معرفی شده است ، اگر مال و ثروت یک پدیده زشت و نامرغوبی می بود، هرگز به عنوان ودیعه الهی ، و یا مال خدا، معرفی نمی شد به خاطر چنین موقعیتی که مال و ثروت دارد قرآن از آن به لفظ «خیر» یاد می کند و می فرماید :
«کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیْرًا الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالأقْرَبِینَ...»[6]
بر شما تکلیف است که هر گاه مرگ یکی از شما را فرا گرفت اگر خیری (مالی) از خود به جا گذارده باشید درباره آن به والدین و نزدیکان سفارش کنید.

به خاطر همین است مال دنیا در احادیث اسلامی مایه ی پرهیزگاری و وسیله کسب آخرت و دوری از ستم بر دیگران معرفی شده است. پیامبر گرامی می فرماید :
بی نیازی وسیله خوبی برای تقوا است . [7]
و امام صادق (ع) می فرماید:
دنیا کمک خوبی برای آخرت است. [8]
و نیز می فرماید :
بی نیازی که تو را از ستم باز دارد بهتر از فقری است که تو را بر گناه وادار سازد.[9]
2)اهمیت کار و نهی از تنبلی در اسلام:
در اسلام به کار و کوشش دعوت اکیدی شده است که به نقل برخی از آن می پردازیم.
امام رضا (ع) می فرماید:
آن کس که برای تامین زندگی خانواده خویش تلاش می کند از مجاهد در راه خدا ارزشمندتر است. [10]
شاید علت ارزشمند بودن این است که هیچ جهاد نظامی بدون پشتوانه ی اقتصادی کامل نیست و کارگر با عمل خود آن پشتوانه را تامین می کند.
اسلام خواهان دخالت تمام افراد در مسئولیت و وظایفی است که نظام عادلانه اسلام آن را معین کرده است تا از این طریق تمام افراد در تولید به طور مستقیم یا غیر مستقیم دخالت داشته باشند. از این جهت اسلام به شدیدترین وجه با تنبلی و بیکاری و زندگی انگلی مبارزه کرده و پیشوای هفتم حضرت موسی ابن جعفر(ع) فرمود:
خداوند بنده پر خواب و بیکار را دشمن می داند.[11]
و پیامبر گرامی (ص) فرمود:
آن کس که بار زندگی خود را بر دوش دیگران بیندازد از رحمت خدا دور است.[12]
سخنان و تقدیرهای پیشوایان اسلام در حدود توصیه و سفارش نبوده بلکه خود عملا در این مورد پیشگام بودند. امام موسی ابن جعفر (ع) در زمین خود مشغول کار بود و از شدت کار و یا گرمی هوا پاهای او در عرق فرو نشسته بود یکی از دوستان امام به او گفت : پرا این کار را به دیگری واگذار نمی کنی ؟ امام به او گفت :
پیامبر و امام علی (ع) و همه پیشوایان با دست خویش کار می کردند و این کار پیامبران و رسولان و اوصیا آنان و صالحان می باشد.[13]
3) ارزش کارگر در اسلام:
تقدیر و سپاس از کارگر خود مایه اصالت بخشیدن به کار و کوشش است، شخصیتی مانند پیامبر(ص) موقع مراجعت از جنگ تبوک با سعد انصاری روبرو شد که به استقبال وی آمده بود، او با دست خشن و پینه بسته خود با پیامبر مصاحفه کرد پیامبر فرمود : چرا دستت چنین شده است ؟وی در پاسخ گفت : با بیل و طناب کار می کنم و هزینه زن و فرزندام را فراهم می سازم در این موقع پیامبر(ص) دست او را بوسید و گفت این دستی است که آتش به آن اصابت نمی کند. [14]
4) عنایت به تولید:
مهم ترین نکته در زندگی پیشوایان اسلام این است که می کوشیدند از دست رنج خود زندگی کنند با این که زندگی از بیت المال برای آنان بی اشکال است و یکی از مصارف بیت المال محسوب می شود مع الوصف آنان تا حد امکان از درآمد کار خود مصرف کرده و از این طریق عمل خود را سر مشق دیگران قرار داده اند.
امام صادق (ع) می فرماید : من در برخی از اراضی مزروعی خود کار می کنم و عرق می ریزم با این که کسانی هستند که برای من کار کنند ، این کار را من می کنم تا عملا بگویم خدایا من دنبال روزی حلال هستم.[15]
هنگامی که امام بیل به دست می گیرد و عرق از او می چکد از او در این باره سوال می شود امام می فرماید:
من دوست دارم که مرد در طلب روزی زیر آفتاب سوزان ناراحت شود. [16]
5)اهمیت صنایع در اسلام :
در احادیث اسلامی کشاورزان گنج های خدا در روی زمین معرفی شده اند آنجا که امام صادق (ع) می فرماید:
«الزارعون کنوز الله فی ارضه»[17]
در فرمان امام علی (ع) به مالک اشتر صنعت گران تحت عنوان ذوی الصنایع مورد توصیه قرار گرفته اند و در این باره چنین می خوانیم :
آنان ریشه های سود و وسیله استراحت مردم می باشند. [18]
در یکی از روایات اسلامی می خوانیم :
خداوند به داوود وحی کرد و گفت : تو بنده خوبی هستی جز این که از بیت المال می خوری و با دست خود کار نمی کنی. [19]
این پیامبر گرامی با این که راس یک حکومت عادله بود گریست تا اینکه توانست آهن را نرم کند و از آن زره بساز و خدمات اجتماعی را ریگان انجام دهد.
از بررسی گزاره های بالا می توان متوجه شد که اسلام به عنوان کامل ترین دین و قرآن به عنوان کتابی که (هدی للناس ) است مسائل معیشتی مردم را رها نکرده است و.عنایت ویژه ای به اقتصاد دارد. مزیت اقتصاد اسلامی بر سایر مکاتب این است که
اقتصاد اسلامی مبتنی بر وحی است ،در حالیکه اقتصاد سرمایه داری ،حول محورهای مطلوبیت ، سود و رفاه می چرخد و با سرچشمه زلال وحی ارتباط برقرار نکرده است در نظریه های اقتصاد سرمایه داری مبنای رفتار انسان در جایگاه تولید کننده ، بهینه سازی تولید به هدف حداکثر کردن سود است . افق زمانی در اقتصاد سرمایه داری ، کوتاه مدت است. از معاد و توجه به آخرت اثری دیده نمی شود .
در مقابل ،وحی بر توجه ، انسان به مبدا و معاد تاکید می کند و هدفش این است تا با ایجاد ارتباط بین انسان و خالق یکتا از طرفی و بین انسان و معاد از طرف دیگر ، آدمی را به نامتنهی وصل کند ، و با مشاهده ی نتایج فعالیت ها و رفتارهای خویش و یقین به ثمر بخشی آن ها در جهان پس از مرگ ، راه تکامل را بپیماید.
منابع:
سیمای اقتصاد اسلامی / جعفر سبحانی / قم/ موسسه امام صادق (ع) /1391
معجم موضوعی آیات اقتصادی قرآن / سید محمد کاظم رجاییبا همکاری گروه اقتصاد / قم / موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی /1382

[1] کافی /5/85

[2] حشر/7(
[3] نسا/5(
[4] حدید/7(

[5] نور /33(
[6] بقره /180(

[7] وسائل شیعه :12/16و7،باب ششم ، حدیث 1، 2زو 7(

[8]( همان مورد چهار

[9] همان مورد چهار(
[10][10] وسایل الشیعه :12/43، باب بیست و سوم
[11] وسائل شیغه :12/36-37(

[12] همان مدرک(


[13] وسائل شیعه:12/23(

[14] اسذ الغابه :262/2(
[15] وسادل شیعه:12/23،باب9،حدیث 8(

[16] وسائل شیعه:12/23،باب 9، حدیث 7(

[17] وسائل شیعه :12/25،باب10(

[18] نهج البلاغه ، بخش نامه ها ، نامه شماره 53(
[19] وسائل شیعه :12/22، باب 9، حدیث 3

پژوهش گر :نرگس پاکتچی